نقش رخبام در معماری سنتی ایران
رخبام به‌عنوان یکی از اجزای مهم در معماری سنتی ایران، نقشی حیاتی در حفاظت بناها در برابر عوامل جوی ایفا می‌کند. این مقاله به بررسی انواع رخبام در مناطق مختلف ایران می‌پردازد و به تحلیل مواد و مصالح استفاده‌شده، روش‌های ساخت و تأثیر اقلیم بر طراحی این سازه‌ها می‌پردازد. همچنین نقش رخبام در افزایش زیبایی بصری نماها و کارکرد محافظتی آن در برابر آب و رطوبت مورد بحث قرار می‌گیرد.
آجر رخبام
در معماری سنتی ایران، بخش‌های مختلف بناها با توجه به شرایط اقلیمی هر منطقه طراحی شده‌اند تا علاوه بر زیبایی، عملکردی کاربردی در محافظت از سازه در برابر عوامل طبیعی داشته باشند. یکی از مهم‌ترین این بخش‌ها، رخبام است. رخبام به‌عنوان آخرین جداره نمای ساختمان در سقف و دیواره‌ها عمل کرده و از ورود آب و رطوبت به جداره‌های بنا جلوگیری می‌کند. این مقاله به بررسی و تحلیل انواع رخبام در ایران و تاثیرات آن در معماری سنتی می‌پردازد.
۱. انواع رخبام در ایران
در مناطق مختلف ایران، رخبام به اشکال و نام‌های مختلف شناخته می‌شود. این تفاوت‌ها عمدتاً ناشی از شرایط اقلیمی و مواد محلی قابل دسترس است. مهم‌ترین انواع رخبام که در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند شامل موارد زیر هستند:
- شیرسر (اصفهان)
در اصفهان، رخبام با نام “شیرسر” شناخته می‌شود. این نوع رخبام با پیش‌آمدگی قابل توجهی از جداره بنا خارج شده و با استفاده از چوب اجرا می‌شود. هدف از اجرای شیرسر، حفاظت بنا در برابر برف و باران است. از بهترین نمونه‌های شیرسرها می‌توان به ارگ کریمخانی شیراز اشاره کرد که با تزئینات چوبی زیبا و دستک‌های بلند بیش از یک متر اجرا شده است. - سوباته (کردستان)
در نواحی کردستان، رخبام به نام “سوباته” مشهور است. این رخبام‌ها با استفاده از مصالح محلی مانند چوب و سنگ طراحی شده و نقشی مشابه شیرسرها در محافظت از بنا دارند. - شرفی و شرفه (یزد و تبریز)
در نواحی خشک مانند یزد و تبریز، رخبام به نام‌های “شرفی” و “شرفه” شناخته می‌شود. شرفی در یزد با بیرون‌آمدگی اندک اجرا شده و اغلب در درون آجر اتفاق می‌افتد. این نوع رخبام از مصالح مقاوم در برابر رطوبت ساخته شده و با هدایت آب باران از طریق ناودان از جریان یافتن آب بر روی دیواره‌های بنا جلوگیری می‌کند. - کله شیری (گیلان و مازندران)
در مناطق پرباران شمال ایران، مانند گیلان و مازندران، رخبام به نام “کله شیری” معروف است. این نوع رخبام بخشی از سازه بام به حساب می‌آید و با بیرون‌زدگی از بدنه بنا، نقش مهمی در دور کردن آب باران از جداره‌ها ایفا می‌کند. کله شیری‌ها به‌عنوان ادامه بام تا حدود یک متر بعد از جداره ساخته می‌شوند. - هره (مناطق خشک)
هره‌چینی به‌عنوان یکی از روش‌های مقاوم در برابر فرسایش، در بخش‌های فوقانی ساختمان و به‌ویژه در رخبام‌ها استفاده می‌شود. در این روش، آجرها به‌صورت عمودی و با سطح کم در برابر عوامل جوی قرار می‌گیرند تا از فرسایش و تخریب بنا جلوگیری شود.
۲. مصالح و تکنیک‌های ساخت رخبام
رخبام‌ها بسته به شرایط اقلیمی و منابع در دسترس، با مواد مختلفی چون چوب، آجر و کاشی ساخته می‌شوند. در مناطق کوهستانی و پر باران مانند گیلان، از چوب‌های مقاوم در برابر رطوبت استفاده می‌شود، در حالی‌که در مناطق خشک مانند یزد و تبریز، آجرهای پخته با روش‌های خاصی برای جلوگیری از تخریب و فرسایش به‌کار می‌روند.
۳. تأثیر اقلیم بر طراحی رخبام
یکی از دلایل اصلی تنوع در طراحی رخبام، شرایط آب و هوایی هر منطقه است. در مناطق پرباران، هدف اصلی دور کردن آب باران از بدنه ساختمان است، در حالی‌که در مناطق خشک، تمرکز بر جلوگیری از فرسایش ناشی از باد و عوامل محیطی است. برای مثال، در شمال ایران، رخبام‌ها با شیب و بیرون‌زدگی قابل توجه ساخته می‌شوند تا آب باران به راحتی از روی بام خارج شود، اما در نواحی کویری، رخبام‌ها بیشتر به شکل تزئینی و با مواد مقاوم ساخته می‌شوند.
۴. نقش تزئینی و زیبایی‌شناسی رخبام
رخبام‌ها علاوه بر کارکرد محافظتی، نقش مهمی در زیباسازی نماهای ساختمان‌ها دارند. از آجرهای تزئینی مهری تا کاشی‌های نقش‌دار در برخی بناها، رخبام‌ها به‌عنوان بخشی از هنرهای تزئینی در معماری ایرانی مطرح می‌شوند. برای مثال، در خانه صالح در کاشان، رخبام‌هایی با ترکیبی از آجر و کاشی‌های آبی‌رنگ به‌کار رفته که جلوه‌ای خاص به نما داده است.
نتیجه‌گیری
رخبام‌ها به‌عنوان یکی از اجزای کلیدی معماری سنتی ایران، در حفاظت بناها و بهبود کارکرد سازه‌ها نقش مهمی ایفا می‌کنند. تنوع در طراحی و مواد مصرفی آنها نشان‌دهنده تأثیر اقلیم و فرهنگ‌های محلی بر این بخش از معماری است. با توجه به کارکردهای زیبایی‌شناختی و محافظتی، رخبام همچنان بخشی از میراث معماری ایران محسوب می‌شود که نیازمند توجه و مطالعه بیشتری است.
مدیر –
عالی