در دوران گذشته، آجرکاری در ساختمان‌سازی شامل دو مرحله بود. ابتدا با استفاده از خشت یا آجر یا سنگ لاشه، ساختمان به‌صورت سفت‌کاری یا زبره اجرا می‌شد. سپس، تزیینات و نماسازی آجری بر روی دیوارهای زبره اجرا می‌شد. با گذر زمان و در دوره ایلخانیان، آجر به‌صورت کاملاً هوشمندانه و متفاوت نسبت به سبک‌های دیگر در بناها استفاده می‌شد. از جمله نمونه‌های بناهای فاخر آجری که سرشار از ذوق و خلاقیت هستند، می‌توان به گنبد سلطانیه، مسجد جامع یزد، منارجنبان مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع ورامین هستند. در این مقاله از آجر وندا به مقوله استفاده از آجر در معماری دوره ایلخانی خواهیم پرداخت و نمونه‌های موردی این بناها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
ثبت سفارش انواع آجر نما مدرن و سنتی فقط با یک تماس 09120942935 📞
نقش آجر در گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه، واقع در ایران، شاهکار معماری قابل‌توجهی است که در آزمون زمان، مقاومت کرده است. این گنبد که در قرن چهاردهم ساخته شده است، توسط یونسکو به‌عنوان یک میراث جهانی به دلیل اهمیت آن به‌عنوان یک نقطه عطف فرهنگی و تاریخی شناخته شده است. محور ماندگاری این گنبد، استفاده از آجر در ساخت آن است. نقش آجرها در گنبد سلطانیه ضروری است، زیرا به یکپارچگی ساختاری و جذابیت زیبایی‌شناختی آن کمک کرده است.
آجر مصالح اولیه در ساخت گنبد سلطانیه بوده است. گنبد سلطانیه از دوپوسته خارجی و داخلی تشکیل شده که در اصطلاح معماری به آن گنبد دوپوسته می‌گویند. دلایلی که معماران گنبدها را دوپوسته می‌ساختند شامل موارد زیر است.
- دلایل اقلیمی
- تناسبات و مسائل زیبایی‌شناختی
- پایداری سازه
لایه بیرونی پوسته آن شامل یک گنبد کامل است درحالی‌که لایه داخلی گنبد به‌صورت یک عرقچین اجرا شده است و مابین دوپوسته از دیوارهای عمودی به نام خشخاشی استفاده شده که این مقوله، پشتیبانی و پایداری بیشتری را برای گنبد فراهم می‌کند و آن را در برابر فعالیت‌های لرزه‌ای و عوامل محیطی مقاوم می‌کند.
آجرهای به‌کاررفته در ساخت گنبد سلطانیه نیز عنصری ضروری در ایجاد جذابیت زیبایی‌شناختی گنبد بوده است. آجرها با استفاده از خاک رس باکیفیت بالا ساخته می‌شدند که در دمای بالا پخته می‌شد تا رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای ایجاد شود. سپس این آجرها با الگوی خاصی چیده شدند تا طرح‌ها و نقوش پیچیده‌ای بر روی سطح گنبد ایجاد شود. استفاده از آجر به معماران این امکان را می‌داد که اشکال هندسی زیبایی خلق کنند.
استفاده از آجر در ساخت گنبد سلطانیه گواهی بر مهارت و نبوغ معماران آن است. سازه دوپوسته گنبد که از آجرهای مرغوب ساخته شده است، در آزمون زمان مقاومت کرده و پس از گذشت بیش از هفت قرن همچنان پابرجاست. دوام و استحکام آجرها باعث شده است تا گنبد در برابر زلزله، طوفان و سایر عوامل محیطی که در غیر این صورت می‌توانستند آسیب‌های قابل‌توجهی ایجاد کنند، مقاومت کند.
گره ده شُل آجری ساخته شده در گنبد سلطانیه
نقش آجر در بقعه هارونیه شهر توس (طوس)
گنبد هارونیه در شهر توس واقع در شمال شرق ایران، اثری تاریخی است که قدمت آن به قرن چهاردهم میلادی می‌رسد. این مکان تاریخی یک صومعه یا مقبره‌ای است که بر روی خرابه‌های شهر تابران، بخشی از طوس که دیگر وجود ندارد، ساخته شده است. این گنبد قدیمی‌ترین بنای شهر به شمار می‌رود و در فاصله تقریبی 600 متری آرامگاه فردوسی شاعر نامدار ایرانی قرار دارد.
یکی از ویژگی‌های قابل‌توجه گنبد هارونیه استفاده از آجر در ساخت آن است. آجر از قرن‌ها پیش از مصالح مهم معماری ایرانی بوده است و در گنبد هارونیه مشهود است که سازندگان در کار با این مصالح مهارت زیادی داشته‌اند.
آجرهای مورداستفاده در ساخت گنبد هارونیه از خشتی بوده که از منابع محلی تهیه شده است. این آجرها مستطیل‌شکل هستند و بادقت بر اساس یک شاهنگ (شابلون) قرار داده شده‌اند تا شکل گنبد را ایجاد کنند.
آنچه استفاده از آجر در گنبد هارونیه را بیش‌ازپیش چشمگیر می‌کند، طرح خوش‌تناسبی است که در نمای بیرونی گنبد ایجاد شده است. آجرکاری در این بنا با نقوش هندسی، نقوش گل و خط تزئین شده است. این الگوها با چیدمان آجرها در الگوهای مختلف به وجود آمدند تا طرح‌های زیبا ایجاد شود که امروزه نیز قابل‌مشاهده است.
گنبد هارونیه در توس (طوس)
استفاده از آجر در معماری ایرانی فواید متعددی دارد. اولاً، آجر یک ماده بسیار بادوام است که می‌تواند در شرایط آب‌وهوایی سخت و آزمایش زمان مقاومت کند. این ماندگاری در گنبد هارونیه که قرن‌ها با وجود زلزله و سایر بلایای طبیعی پابرجا بوده، مشهود است.
ثانیاً آجر یک عایق عالی است، به این معنی که فضای داخلی گنبد هارونیه از گرمای شدید محافظت می‌شود. این عایق همچنین به خنک نگه‌داشتن فضای داخلی گنبد در ماه‌های گرم تابستان کمک می‌کند.
همچنین آجر مصالح نسبتاً ارزانی است که به‌آسانی در دسترس سازندگان گنبد هارونیه بوده است. این دردسترس‌بودن و مقرون‌به‌صرفه بودن این امکان را به آنها داد تا بنای تاریخی باشکوهی را ایجاد کنند که امتحان خود را پس داده است.
استفاده از آجر در ساخت گنبد هارونیه گواهی بر مهارت سازندگانی است که این بنای باشکوه را خلق کرده‌اند و یادآور اهمیت مصالح ساختمانی سنتی در معماری ایرانی است. گنبد هارونیه گوهر واقعی میراث ایرانی است و یادآور تاریخ غنی فرهنگی منطقه است.
نقش آجر در مسجد جامع ورامین
مسجد جامع ورامین، واقع در استان تهران، یکی از عجایب تاریخی و معماری ایرانی است که به‌خاطر آجرکاری‌های نفیس خود شهرت دارد. این مسجد که در اوایل قرن چهاردهم ساخته شده است، دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد است، از جمله گنبد آجری، دیوارها، و ایوان‌هایی که با طرح‌ها و نقش‌های آجری تزئین شده‌اند. استفاده از آجر در ساخت مسجد جامع ورامین نه‌تنها بر استحکام ساختاری بنا افزوده، بلکه عنصر زیبایی و ظرافت را نیز به مسجد بخشیده است.
آجرکاری مسجد نمونه‌ای بارز از هنرهای دوره ایلخانی است. آجرکاری این بنا استادانه و دقیق است و ترکیبی از آجرهای لعاب‌دار و بدون لعاب است که با فرم‌های متنوع گره چینی، چلیپایی خوون چین‌دار و مقرنس‌کاری‌های فاخر آجری ساخته شده است.
گنبدخانه مسجد که بارزترین ویژگی مسجد جامع ورامین است، نمونه قابل‌توجهی از کاربرد آجرکاری در معماری ایرانی است. گنبدخانه مربعی آن به ابعاد 10.5 در 10.5 متر است که با استفاده از فیلپوشها به شکل هشت‌ضلعی و سپس با استفاده از جرزهای آجری به شانزده ضلعی و در نهایت به گنبد آجری ختم شده است.
دیوارهای مسجد نیز با آجرکاری تزئین شده است. دیوارها از جرزهای بزرگی ساخته شده‌اند که در یک الگوی متمایز چیده شده‌اند. طاق‌ها با طرح‌های پیچیده‌ای از آجرهای لعاب‌دار و بدون لعاب پر شده است که جلوه بصری خیره‌کننده‌ای ایجاد می‌کند.
شمایی از ایوان ورودی مسجد جامع ورامین
استفاده از آجرکاری در ساخت مسجد جامع ورامین نه‌تنها بر زیبایی و ظرافت بنا افزوده، بلکه فواید کاربردی متعددی نیز به همراه داشته است. آجرها بادوام و مقاوم در برابر آتش هستند که آنها را به یک مصالح ساختمانی ایده‌آل در زمانی که آتش یک تهدید دائمی بود تبدیل کرد. آجرها همچنین عایق‌های بسیار خوبی هستند که به خنک نگه‌داشتن فضای داخلی مسجد در تابستان‌های گرم و همین‌طور گرم نگه‌داشتن فضای داخلی مسجد در زمستان‌های سرد کمک می‌کنند.
مسجد جامع ورامین گواهی بر مهارت و هنرمندی معماران و هنرمندان ایرانی است. مسجد جامع ورامین شاهکار واقعی معماری ایرانی است و آجرکاری‌های فاخر و زیبای آن گواهی بر نبوغ و خلاقیت سازندگان آن است.
نمایی از گنبد خانه مسجد جامع ورامین
ثبت سفارش انواع آجر نما مدرن و سنتی فقط با یک تماس 09120942935 📞
